Arnavut Alamiyado edebiyatı literatürde yer alan eserlerdeki tasavvufî muhteva

Abstract

Arnavutlar, Balkanların kadim topluluklardan biridir. Osmanlı Devleti’nin Balkanları fethetmesiyle İslâm dinini benimsemenin yanı sıra Türk-İslâm kültüründen etkilenmeye başlamışlardır. Nitekim bu etkileşimin, kültürün en önemli unsuru olan dil ve edebiyattaki etkisine bakıldığında bunun “Arap harfleriyle Arnavutça kelimeler” anlamına gelen “Alamiyadosu”nun ortaya çıkması olduğu söylenebilir. XVII. ve XVIII. yüzyıllar, Arnavutların, ekonomik açıdan olduğu gibi kültürel açıdan da önemli gelişmeler kaydettiği asırlar olarak bilinir. Arnavut toplumu Arapçayı din dili, Osmanlıcayı kamu dili, Farsçayı ise edebiyat dili olarak kullanmışlardır. Arnavutlar arasında Farsçayı bilenlerin azlığından dolayı edebiyat eserleri yeterince halkın ilgisini çekmemiştir. Medresede tahsil gören Arnavutlarda Arapça ve Osmanlıca bilip Farsçaya hâkim olmayan fakat edebiyat dünyasını seven ve yazmak isteyen kişiler olmuştur. Bu şahıslar, Arnavut halkının yazdıkları edebiyat eserlerini daha kolay okuyabilmeleri için “Arap harflerini kullanarak” Arnavutça eserler yazmaya başlamışlardır. Böylece Arnavutlarda “Alamiyado” veya “Beyteçiler” adı verilen bir edebiyat geleneği ortaya çıkmıştır. Arap harfleriyle Arnavutça edebiyatı geleneğinin ilk yazısı 1724 yılında Muçi Zade tarafından kaleme alınmıştır. Arnavutlar arasında ortak bir alfabe oluşturmaları için 1908 yılında Manastır Kongresi’nde harf inkılabı kararı alınarak Latin harflerine geçilmiştir. Alamiyado edebiyatı genellikle dinî, özellikle tasavvufî içerikli yazılardan oluşmaktadır. Bu edebiyatın en önemli temsilcileri olan Nezim Frakulla, Hasan Züko Kamberi, Zenel Bastari, Muhammed Küçük Çami, Dalip Fraşıri, Süleyman Naibi ve Derviş Hasani gibi şair ve edebiyatçılar; şiir, mesnevi, ilahi, gazel, mersiye gibi nazım veya nesirle Arnavut edebiyatına farklı bir tür olan Alamiyado ile katkıda bulunmuşlardır. Alamiyado edebiyatçıları XVIII-XX. asırlar arasında edebi metinlerini yazmışlardır. Bazı eserler baştan sona tasavvufî içeriğe sahiptir, bazıları ise kısmen tasavvufî hayat ve düşünce ile ilgilidir. Çalışmamızda Alamiyado edebiyatı eserlerinde tasavvufi muhteva konuları tespit edilmiş ve tasavvufî perspektifle yorumlanmıştır.

Albanian population is one of the oldest in the Balkans. With the Ottoman conquest of the Balkans, Albanians began seeing the influence of the Turkish-Islamic culture and the adoption of the Islam. This takeover had a major impact on two of the most significant elements of a culture, language and literature. This is noticeable by the appearance of “Albanian Alamiyado”, which is translated as “Albanian words with Arabic letters”. XVII and XVIII centuries are known as a time with immense and crucial cultural and economic growth. At this time there were three languages used for various purposes. Ottoman was the public tongue, Arabic was used as the language of the religion and Persian was used for literature. Considering that only a few people among Albanians knew Persian, literature was not given enough attention from the community. A great deal of Albanians at the madrasah understood Arabic and Ottoman, but not Persian, which was hindering them to appreciate literature and write their own. This motivated them to write their art in “Albanian words in Arabic letters”, which made it simple for the general public to read their work. Thus, a literary tradition called “Alamiyado” or “Beyteçiler” emerged in Albania. The first article of the Albanian literature tradition in Arabic letters was written by Muçi Zade in 1724. In order to create a common alphabet for Albanians, in 1908, at the Monastery Congress, the decision to switch to Latin letters was made. Albanian alamiyado literature was mainly used for mystical religious writings. Writers such as Nezim Frakulla, Hasan Züko Kamberi, Zenel Bastari, Muhammed Küçük Çami, Dalip Fraşiri, Süleyman Naibi and Derviş Hasani were the most influential representatives. They contributed to Albanian literature with Alamiyado, in verse or prose, hymn, ghazal, elegy. Albanian scholars of XVIII – XX century wrote their texts in Alamiyado. Some of their work had only mystical content, while other were partially related to mystical life and thought. In this study the mystical content of the Albanian Alamiyado literature was determined and interpreted from a mystical perspective.