Kültürel belleğin taşınabilirliğinde rol alan etkenler: Çanakkale Tahtacı Türkmenlerinde sazandarlık örneği

Abstract

Bu çalışmada, Çanakkale ili Tahtacı Türkmen Alevilerinde sazandarlık (zakirlik) geleneğinin kültürel bellek ve sözlü aktarımdaki rolleri ele alınmaktadır. Çalışmanın metodolojisini, Çanakkale il sınırları içerisinde farklı bölgelerde yaşayan sazandarlar üzerine yapılan saha çalışması oluşturmaktadır. Kuramsal çerçevede nitel araştırma yöntemleri kullanılarak oluşturulan çalışma Tahtacı Türkmenleri üzerine yapılan literatür taraması ile kuvvetlendirilmiştir. Bu çerçevede kültürel bellek, geleneğin sözlü aktarımı, icranın kültürel kodlar üzerinden okunması ve “performans teori” gibi dinamik iletişimsel süreçler kuramsal kapsamda değerlendirilip çıkarımlar yapılmıştır. Sazandarlık geleneğine uygun olarak, Victor Turner’ın “liminal” ve “komünitas” kuramları üzerinden inançsal bağlamda niteliksel bir geçiş evresine değinilmektedir. Bununla birlikte Jann Assman’ın “kültürel bellek” ve geleneğin sözlü aktarımlarla yeniden inşası gibi kuramsal yaklaşımlar üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede Tahtacı Türkmen Alevilerinin farklı kimlik tanımlamaları ayrıntılı biçimde ele alınmış ve açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrıca çalışmada Tahtacı Türkmen Alevilerinin “nefes” adını verdikleri, sazandarların sözlü ve müzikal kültür unsurlarına dayalı performanslarına da yer verilmektedir. Yörede belli kalıp ezgiler üzerine söylenen türlerine göre farklı birkaç nefes örneği derlenmiş ve notasyona aktarılmıştır. Anadolu Aleviliğinde “zâkirlik” Tahtacı Türkmenlerinde sazanderlik veya sazandarlık olarak isimlendirilen saz aşıklarının, inanç pratikleri bakımından önemli saygınlığa sahip kişiler olması yapılan saha çalışmasında elde ettiğimiz verilerdendir. Sazandarlık geleneğinin, Âyin-i Cem törenleri başta olmak üzere Tahtacı Türkmenlerinde ritüeller, kutsal addedilen günler ve gündelik olabilecek bazı pratiklerin diğer kuşaklara aktarımı, “kolektif bir bellek” oluşturması açısından önemli bir role sahip olduğu gözlemlenmiştir.

In this study, the roles of sazandar (zakirlik) tradition in Tahtacı Turkmen Alevis in Çanakkale province are discussed in cultural memory and verbal transfer. The methodology of the study consists of a field study on sazandas living in different regions within the borders of Çanakkale province. The study, which was formed by using qualitative research methods in the theoretical framework, was reinforced with the literature review on Tahtacı Turkmens. In this context, dynamic communicative processes such as cultural memory, oral transmission of tradition, reading performance through cultural codes and performance theory were evaluated in theoretical context and inferences were made. In accordance with the tradition of sazandar, Victor Turner's theories of “liminal” and “communitas” were referred with qualitative transition phase in a religious context. At the same time, theoretical approaches such as “cultural memory” of Jann Assman and the reconstruction of tradition through verbal transmissions are emphasized. In this context, different identity definitions of Tahtacı Turkmen Alevis were discussed in detail and tried to be explained. In addition, the performance of the sazandars based on verbal and musical culture elements, “nefes”, as the Tahtacı Turkmen Alevis call it is also included. A few different “nefes” samples were compiled and transferred to the notation according to the types sung in the region. That saz lovers,who are known as “zakirlik” in the Anatolian Alevism, and are also called as sazander or as sazandar in Tahtacı Turkmen, have significant respectability in terms of belief practices is one of the data obtained in the field study. It was observed that the sazandar tradition had an important role in the formation of a “collective memory”, especially in the ceremonies of the Ayin-i Cem, in the Tahtacı Turkmens, the rituals, the days considered sacred, and the transfer of certain daily practices to other generations.