Çağatay, Özbek ve Yeni Uygur Türkçelerinde fiil işletimi (Kişi-olumsuzluk-zaman-soru)

Abstract

Türk dili, geçmişten bugüne, çeşitli dil içi nedenlerin yanı sıra, bazı tarihî ve siyasi sebeplerle de birbirinden farklı lehçelere ayrılmıştır. Bu lehçeler bulundukları gruplara göre bazı yönlerden birbirleriyle benzerlik gösterirken bazı yönlerden de birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Türk dilleri ailesinin Orta Asya grubuna mensup olan Çağatay Türkçesi, Karahanlı veya Hâkâniye ve Harezm edebî dillerinin devamı olarak Timurlular idaresi altında gelişen, özellikle Ali Şîr Nevâyî'nin eserlerinde klasik şeklini alan, 15. yüzyıl başından 20. yüzyılın başına kadar kullanılan Orta Asya edebî Türk dilidir. Çağdaş Türk lehçeleri arasında Özbek ve Yeni Uygur Türkçeleri, ona en yakın olan yazı diller olarak kabul edilmektedir. Söz konusu lehçelerin arasında benzerlikleri olduğu gibi bazı farklılıkları da bulunmaktadır. Yirminci yüzyılın başına kadar aynı yazı dilini kullanan Doğu Türklüğün bugünkü iki temsilcisinin kullandığı yazı dilleri birbirinden gösterildiği kadar farklı olmamalı düşüncesinden yola çıkarak Çağatay, Özbek ve Yeni Uygur Türkçelerinde, basit ve birleşik kipler içerisinde kişi, olumsuzluk, zaman ve soru ifade eden ekler ile işlev ve yapıları değerlendirilmiştir. Çalışmamız, giriş ve incelemenin temelini teşkil eden dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın giriş bölümü, incelenen Çağatay, Özbek ve Yeni Uygur Türkçelerinin genel özelliklerin özetleyen Çağatay, "Özbek ve Yeni Uygur Türkçelerine Genel Bir Bakış" başlığı ile başlamaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde, Çağatay Türkçesinin fiil işletimi; ikinci bölümde Özbek Türkçesinin fiil işletimi; üçüncü bölümde, Yeni Uygur Türkçesinin fiil işletimi ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise, Çağatay, Özbek ve Yeni Uygur Türkçeleri, fiil işletimi bakımından mukayese edilerek elde edilen sonuçlar değerlendirmeye alınmıştır.

The Turkish language has been divided into different dialects because of some historical and political reasons as well as various language-internal reasons from past to present. While these dialects are similar to each other in some ways, they are different from each other in some ways too. Chagatay Turkish which is related to the Central Asian Turkic languages group, is known as a continuation of the Karahan and Khorezmian Turkish literary languages and has been developed during the Timurids period, especially Chagatay Turkish which has taken the classic feature in Ali Shir Nevayi's literary works, is a Central Asian Turkic language which is used from the beginning of the 15th century until the beginning of the 20th century. Uzbek and New Uigur Turkish languages are accepted as the closest to Chagatay Turkish among other contemporary Turkish languages. As, Chagatay, Uzbek and New Uigur Turkish languages have similarities between each other, they also have some differences especially according to its phonetic features. Furthermore, as many features between these languages have been preserved, some differences take place too. Comparative studies play an important role in determining the differences between the dialects or languages. In this study, Chagatay, Uzbek and New Uigur Turkish languages have been compared, analyzed and evaluated according to their verbal conjugations in the framework of simple and compound tenses. The verbs are analyzed regarding to their person, negation, tense and question suffixes. Hereby the structures and the functions of these verbs are obtained and evaluated. This study contains three sections. First, second and third sections includes verbal conjugation of Chagatay, Uzbek and New Uigur languages. İn the fourth section, the verbal conjugation of these three languages have been compared and the results are given according to comparison.