İsmâilîliğin yeni Eflâtuncu dönüşümü: Ebû Ya'kub es-Sicistânî örneği

Abstract

2./8. yüzyılda ortaya çıkmasına rağmen Abbâsîlerin baskıları nedeniyle gizli bir şekilde davetini sürdürmeye çalışan İsmâilîliğin 3./9. yüzyılın sonlarında özellikle Horasan-Mâveraünnehir bölgesinde serbest bir ortam bularak yayılması sonucunda entelektüel bir gelişim gösterdiği, bu gelişim doğrultusunda 4./10. yüzyıl başlarında Yeni Eflâtunculuğun etkisiyle dönüşüme uğradığı kabul edilmektedir. İslam düşüncesinin gelişiminde büyük bir etkiye sahip olan Yeni Eflâtunculuğun, mistik ve batınî bir görünüm arz eden İsmâilîlik üzerinde, söz konusu mistisizmin etkisiyle daha büyük bir nüfuza ulaştığı varsayılmaktadır. İsmâilîlikteki Yeni Eflâtuncu tesirin ve bu tesir sonucunda meydana gelen dönüşümün ne seviyede gerçekleştiğinin ortaya konması adına, söz konusu dönüşümün mimarlarından Ebû Ya'kub es-Sicistânî'nin düşüncelerindeki Yeni Eflâtuncu etkinin belirlenmeye çalışılması, araştırmanın amacını teşkil etmektedir. Araştırmada, Sicistânî'nin eserleri analiz edilerek fikirleri Plotinus'un düşünceleriyle karşılaştırılmış, ikisi arasındaki benzerlik ve farklılıklar belirlenmeye çalışılmıştır. Söz konusu analiz ve bu analiz sonucunda ortaya çıkan sonuçların değerlendirilip yorumlanması, araştırmanın yöntemini oluşturmaktadır. Plotinus'ta karşılığı bulunmayan görüşleri kapsam dışı bırakan araştırma, Sicistânî'nin Tanrı ve âlem görüşleriyle sınırlanmaktadır. Araştırmanın sonucunda, İsmâilîliğin Yeni Eflâtuncu bir dönüşüm yaşadığı ve bu dönüşüm sonucunda oluşan yeni İsmâilîliğin 4./10. yüzyıldan sonra standart hale geldiği kanısına varılmıştır. Ayrıca Plotinus'un düşüncelerinden büyük oranda etkilendiği müşahede edilen Sicistânî'nin, temsil ettiği İsmâilî öğretiyi sunarken söz konusu görüşlere sadık kaldığı ve onları inanç derecesinde benimsediği de sonuç olarak savunulabilir.

Although it emerged in the 8th century Ismā'īlīsm trying to spread secretly due to the pressures of the ʿAbbāsīds, showed an intellectual development by findind a free environment, especially in the K̲h̲urāsān-Mā Warāʾ al-Nahr region at the end of 9th century, and was transformed by the influence of Neoplatonism at the beginning of 10th century. It is assumed that Neoplatonism, having a significant impact of Islamic thought, has a greater effect on Ismā'īlīsm, a mystical and esoteric structure with the influence of mysticism. The study aims to reveal the Neoplatonist influence in the thoughts of Abū Ya'qūb Al-Sijistānī, one of architects of the transformation in question, to reveal the Neoplatonist impact in Ismā'īlīsm and the transformation that occurred due to this impact. Analyzing Sijistānī's works and comparing his ideas with Plotinus' thoughts, revealing the similarities and differences between the two, evaluating and interpreting the emerging similarities and differences have been determined as a method in this study, which excludes the views that have no equivalent in Plotinus and limits Sijistānī's views on God and the cosmos. The research reveals that Ismā'īlīsm underwent a Neoplatonic transformation and that the new Ismā'īlīsm that emerged due to this transformation became standart after the 10th century. In addition, the research concludes that Sijistānī, as one of the architects of Neoplatonic Ismā'īlīsm, reflects the thoughts of Plotinus and adopts them as a belief.