Ahkâm ayeti kavramsallaştırması ve ahkâmu’l-Kur’an literatürünün fıkhî değeri

Abstract

İslâm düşüncesinde merkezî bir konumu haiz olan hüküm kavramı ile Kur’an-ı Kerim’in en küçük birimini ifade eden ayet terimlerinin bir araya gelmesi ile oluşan ahkâm ayeti kavramsallaştırması, -her ne kadar Kur’an’da yer alan her bir ayet itikâdî, amelî, ahlâkî vb. ilkelere mesnet teşkil edip hüküm ihtiva etse de- dinî ilimlerin müstakilleşmesi ile beraber hukuk alanının fıkıh ilmine özgülenmesi ve hüküm kavramının da hukukî veçhesinin baskın olması nedeniyle, doğrudan veya dolaylı olarak hukukî düzenleme içeren Kur’an nassını ifade eder hale gelmiştir. Teşrîde tedrîcilik, teklifte kolaylık, genel hükümlere ağırlık verme, maslahatı temel alma, birey-toplum ve dünya-ahiret dengesini gözetme ve evrensel tabiata sahip olma gibi özellikleri bünyesinde barındıran ahkâm ayetleri hem bizzat hukukî norm içermek hem de hukuk üretiminde kullanılan şer’î delillere veri temin etmek suretiyle fıkhî bilgiye kaynaklık etmişlerdir. Ahkâm ayetlerinin anlaşılması, analizi ve yorumlanması amacına matuf olarak meydana getirilen ahkâmu’l-Kur’an eserleri, Kur’an nassının hukuka dönük yüzünü açıklığa kavuşturma, mezhep görüşlerini temellendirme, kitap delilinin işlevselliğini vurgulayarak sâir şer’î delillerle münasebetini gösterme ve fıkhî hüküm istinbât etme bağlamında ahkâm ayetlerinin fukahâ nezdindeki epistemolojik değerini ortaya çıkarma gibi fonksiyonları da icra etmiştir. Bilhassa vahiy-hukuk irtibatının gözler önüne serilmesi noktasında önemli bir boşluğu dolduran fıkhî tefsirleri kaleme alan müellifler, tüm İslâmî ilimlerin birikimlerinden yararlanmakla beraber ahkâm ayetlerine ilişkin açıklamalarını, usûl-i fıkhın kendilerine temin ettiği teorik zemin üzerinde ve makâsıd-ı şerî’a ilkeleri çerçevesinde gerçekleştirmiştir.

Conceptualizing of ahkam verses which consists of the term “hukm” which possesses a central position in the Islamic thought and the term “ayah” which refers to the smallest unit of the Qur’an has turned in a form in which it indicates the Qur’anic text which comprises juristic regulations either directly or indirectly by the fact that the judicial field has been intrinsic to the Islamic jurisprudence allied with the religious disciplines gaining independence and that the juristic aspect of the term “hukm” outweighs even though each verse in the Qur’an forms basis for the values or principals relating to the belief, religious practices and ethics and carries a “hukm” pertaining to those. Ahkam verses which incorporate specialties such as gradual legislation, easiness in charging obligations, concentrating on general provisions, basing upon maslaha, looking out for the balance in the individual-society and this world-afterworld relations and having a universal character. Ahkam al-Qur’an studies which are written up by the virtue of understanding, analyzing and commentating the ahkam verses has carried out some other functions such as clarifying the juristic aspect of the Qur’anic text, grounding a base for fractional views, demonstrating the relation between the signification of the Qur’an and other judicial (shar‘i) reasons by emphasizing its functionality and exposing the epistemological value which the ahkam verses carries in the eyes of the jurisprudence scholars within the context of bringing verdicts. The authors who put the jurisprudential commentaries which fill a tremendous gap about bringing the connection between revelation and jurisprudence to light down on paper has come up with their explanations about ahkam verses basing upon the theorical ground which the “usul al-fiqh” (methodological jurisprudence) provided them within the scope of maqasid al-shari‘a (objectives of shari‘a).